Sartu al zara inoiz abandonatutako herri batean? Inoiz ibili al zara kale batzuetan non garai batean bizia zuten eta egun haizea besteri ez dabil egun haizetsuetan? Inoiz pentsatu al duzu harrizko etxeak, hormak, kortak eraiki zutenen ilusio galduan, orain naturaren eta denboraren indarrak «jaten» ari diren pertsona horien ilusioa? Imajinatzen al duzu zure herria, non jaio, hazi, bizi, barre, negar egin duzun hutsik, hondatuta, hilda?
Bizirik gabeko herri hauetako kale lausoetan zehar urratsez urrats ibiltzen naizen bakoitzean galdera hauek etortzen zaizkit burura. Eta imajinatzen dut bizimodu hobe baten bila alde egin behar izan zuten biztanle horietako batekin paseoan, bere aurpegia, bere sentimenduak imajinatzen ditut haurtzaroko eta gaztaroko oroitzapenen aztarnak ikusten dituenean, auzokideenak, elizaren ondoko banku horretan eserita, orain asun erresumingarriek estalten dutena, eta bere begi gorri distiratsuak imajinatzen ditut.
Escó, edo Esco, bertako biztanleek ezagutzen zuten bezala (aragoieraz), «ia» biztanlerik gabeko herria da (gaur egun lau pertsona bakarrik bizi dira bertan ardiak bazkatzen dituztenak) Jacetania eskualdean, Zaragozan, Euskal Herriarekin muga egiten duen probintzian. Herria ekialdean, Leyre mendilerroaren magalean, Nafarroako mugan eta Sigües Maño udalerritik oso gertu. Aragoi ibaiaren urak biltzen dituen Yesa urtegiaren ertzean (Ruesta eta Tiermasekoekin batera) ia osorik desjabetu zuten 1960ko hamarkadan, azpiegitura hidrauliko hau eraikitzen hasi zenean. 1959an hasi ziren Yesako urtegia betetzen.
Ordura arte Escoko biztanleak nekazaritzatik eta abeltzaintzatik bizi ziren. Baratzeak Aragoi eta Eska ibaien ertzean zeuden, oso lur aberatsak ziren, bi ibaien uholdeek ongarritzen zituztenak. Errepidearen gaineko zatia zerealak eta mahastiak lantzera bideratzen zen. Bestalde, terminoaren eremurik altuena abereentzako erabiltzen zen, batez ere ardi eta behiak («royas de la tierra» izenez ezagutzen direnak) eta behor batzuk.
Gaur egun, Escoko Berreraikuntzarako Elkarteak Esco berreskuratu eta berreraikitzearen alde borrokatzen du, «abandonatu aurretik» zeuden ohitura eta tradizioen sustapenaren alde, baita inguruko nekazaritza eta abeltzaintza jarduera berreskuratzearen alde ere, «era tradizionaletan».
«Mila urteko historian arrakasta gehiago edo gutxiagoko pasarte asko izan badira ere, XX. mendea izan da Escorentzat kaltegarriena. Desjabetze legeak izan baziren 1960ko hamarkadan bertan behera utzi izanaren arrazoia, 1960ko hamarkadan egindako xedapen berriak. 90eko hamarkadan, bide beretik jarraitu dute ondoko herriekin, bi erregimenen artean oso alde txikia erakutsiz. Espero dugu XXI.mendeko politikariek zentzu gehiagorekin jokatzea, eta eskualde honi eta bertako biztanleei egindako kalteak nola berreskuratzen jakitea. «, dio Elkarteak bere web gunean egindako aurkezpenaren amaieran, baikortasunez betetako desioak hauek, kontuan hartzen badugu Estatuko gobernuaren egungo planen artean Yesako urtegiaren hazkundea jasotzen dela, zeinaren obrak dagoeneko martxan daudela. Berriro ere eremua estaltzen duten hodeiak.